Restauratieschilder Hannie de Keijzer heeft een rijke ervaring als het gaat om het reconstrueren van oude afwerklagen. De Keijzer: ‘’Restauratieschilder is een prachtig beroep en om meerdere redenen interessant. Ieder monument is namelijk anders en je zult je moeten verplaatsen in wat jouw voorganger met zijn/haar handen heeft gemaakt om het te begrijpen.
“Dit is bijvoorbeeld zo’n bijzonder project. Niet alleen vanwege de fraaie architectuur van de kerk en de kleurenrijkdom die achter de grijze muurverflaag schuilgaat, maar ook omdat dit een leerwerkproject is voor mbo-studenten die de opleiding decoratie en restauratie bij het Cibap in Zwolle of Sintlucas te Boxtel volgen.”
De Keijzer, die ooit zelf deze studie bij Nimeto Utrecht deed, heeft al meer dan dertig jaar ervaring met specialistisch schilderwerk in historische binnenruimten, maar ook in het begeleiden van studenten in de praktijk. “Op school worden de basistechnieken aangeleerd, maar het echte vak leer je in de praktijk. Het is belangrijk dat het vakonderwijs goed aansluit op de praktijk. Juist voor dat laatste zet ik me graag in om mijn kennis en ervaring over te dragen. Dat gaat het beste in kleine groepen en met intensieve training, want restauratieschilderwerk is een complexe materie.”
Kleurrijke versieringen
Tijdens een bezoek in 2020 aan Deventer en de kerk in het Penninckshuis zag Hannie de Keijzer de kleurladders van Kurvers op de wanden. Zij heeft daarna contact gezocht met de huidige eigenaar van de kerk, NV Bergkwartier (maatschappij tot stadsherstel), die toestemming gaf voor verder onderzoek.
De Keijzer hierover: “Achter de later aangebrachte eikenhouten lambriseringen bleek op de muren een kleurrijke interieurschildering aanwezig te zijn met repeterende decoratieve bloem- en bladmotieven, aangebracht met bandsjablonen. De kleuren trof ik ook aan op het houtwerk en rond de ramen. Het is een mooi rijk palet aan art nouveau kleuren en motieven.”
Omgevingsvergunning
Omdat het hier om een Rijksmonument gaat, is voor het veranderen van inpandige werkzaamheden een omgevingsvergunning nodig. Directeur Barend Jan Schrieken van NV Bergkwartier heeft daarom contact opgenomen met de afdeling ‘Erfgoed’ van de gemeente Deventer en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) te Amersfoort.
Vanuit het RCE is dr. Ir. Mariël Polman, specialist kleur en schilderingen, nauw verbonden geraakt bij het onderzoek en reconstructie van de interieurschilderingen. Zij geeft advies en houdt toezicht op de uitvoering en realisering van het project.
Polman: “RCE stelde als eis om vooraf aan een eventuele uitvoering een kleurhistorisch onderzoek uit te laten voeren. De uitvoeringsrichtlijn URL 2004 van de Stichting ERM dient daarbij als basis. Deze richtlijn onderscheidt vier typen binnen het kleuronderzoek.”
“Omdat het hier in Deventer gaat om de reconstructie van een historisch beeld is type 4 nodig, of anders gezegd een integraal afwerkingsonderzoek door een restaurator/ kleuronderzoeker van historische binnenruimten. Zo’n uitgebreid kleurhistorisch onderzoek leidt tot het best passende plan om het monument in ere te herstellen. Hierdoor wordt zoveel mogelijk informatie over de originele kleuren, decoratiemotieven en schildertechnieken achterhaald die als basis dient voor de uitvoering van de reconstructieschilderingen.”
Kleurhistorisch onderzoek
Daarvoor werd drs. Katherine Kolff van ‘Restauratie & Onderzoek Kolff’ benaderd (zie kader: Totaalcancept). Zij is zelfstandig restaurator en (kleur)onderzoeker van historische monumenten en opgeleid aan de SRAL te Maastricht. Samen met Aafje Wardenaar MSc. van Aafje ‘Wardenaar Restauratie en Onderzoek’, opgeleid aan de UvA en de SRAL, heeft zij het onderzoek uitgevoerd.
Polman: “Het kleurhistorisch onderzoek heeft onder meer als doel om de besluitvormingen van deze reconstructie te onderbouwen en in samenwerking en overleg met alle betrokken partijen en specialisten tot een gefundeerd restauratieplan te komen.”
Kolff: “Onder het ‘type 4 kleurhistorisch onderzoek’ valt een aantal werkzaamheden. Allereerst komt de ontstaansgeschiedenis van de kerk aan bod. Vervolgens wordt het materiaalonderzoek op locatie uitgevoerd waarbij sonderingen, kleurentrapjes en vrijlegvensters van de originele schilderingen worden gemaakt. Eveneens zijn verfmonsters genomen en deze stoffen zijn in een laboratorium geanalyseerd en nader onderzocht op historisch toegepaste pigmenten en bindmiddelen.
Ook is in het rapport een algemene schade-inventarisatie van de kerkzaal gemaakt van mechanische beschadigingen en plaatselijk ernstige zoutuitslag door vochtproblematiek. Dit alles heeft tot doel dat Hannie de Keijzer en de studenten genoeg kennis kregen over het historische beeld om dat zo goed mogelijk na te kunnen schilderen.”
Bekostiging
Dit kleuronderzoek is mogelijk gemaakt door subsidie van RCE, maar de realisatie van de voorgenomen restauratie en reconstructie van de interieurschilderingen gaan gepaard met de nodige kosten. Vandaar dat ‘NV Bergkwartier’ op zoek ging naar subsidies en andere geldstromen, waaronder een actie onder het motto ‘Geef de Kerk Kleur’ waarbij zij bezoekers en betrokkenen vragen om een bijdrage voor het herstel van de oorspronkelijke kleuren.
Door er een leerwerkproject van te maken, worden de kosten deels gedrukt. Op dit ogenblik is slechts geld beschikbaar om de eerste fase uit te voeren. Dit houdt in de restauratie en reconstructie van de twee traveeën (repeterende identieke muurvakken) rond twee ramen aan de noordgevel. “Maar het is natuurlijk een droom om ooit de hele kerk in oude glorie te herstellen”, zegt Schrieken, directeur van NV Bergkwartier.
Uitvoering eerste fase
Het kleurhistorisch onderzoek en het vrijleggen van grote delen van de originele schilderingen door Kolff en haar team zijn uitgevoerd van september 2021 tot eind januari 2022. Het team bestond uit Aafje Wardenaar, Julia van Velzen (Universiteit van Amsterdam) en een tweedejaars Masterstudent Kristina Kusakina van de opleiding ‘Conservatie en Restauratie van historische binnenruimten’ van de UvA.
Sinds februari wordt op basis van het onderzoek en een opgesteld behandelplan onder leiding van De Keijzer het reconstructie schilderwerk uitgevoerd met drie stagiaires van het excellentietraject restauratieschilder: Nienke Kwappenberg (Cibap), Josefien van Kampen (Cibap) en Roos de Ruiter (SintLucas).
Vanaf begin februari tot midden juni zijn zij van dinsdag tot en met vrijdag aan het werk. Dit omvat de reconstructie van de originele schilderingen met meerdere sjablonen zoals de randversieringen en de gedecoreerde plantmotieven op de twee traveeën en een deel rechtsonder het orgel. De toegepaste kleuren en technieken uit 1891 zijn bepalend voor de reconstructies.
De Keijzer: “Alleen door intensieve scholing kunnen de studenten een goede bijpassende reconstructie maken van bovengenoemde schilderingen. De afgelopen twee maanden is er elke dag getraind in vaardigheden. Ons vak leer je door het te doen. De stagiaires hebben net zo lang geoefend totdat ze het helemaal in de vingers hadden. Daarna is het echte werk begonnen.”
Werkwijze
De werkzaamheden worden uitgevoerd volgens de restauratiecategorie die de ERM hanteert namelijk ‘imiteren’. Dit betekent reconstructie van het verfsysteem naar analogie en gelijkenis van het oorspronkelijke werk, waarbij wordt afgeweken van de toegepaste materialen en technieken uit het verleden. Echter het beeld, kleur, glans en textuur van het oorspronkelijke werk blijven gehandhaafd.
Op de steiger is voor elke stagiair een werkplek gemaakt met materialen en gereedschappen die nodig zijn tijdens de uitvoering. De studenten brengen de motieven uit de vrijlegvensters over op calqueerpapier. Vervolgens is een werktekening gemaakt die daarna geprepareerd is met gekookte lijnolie. Hieruit worden de sjablonen gesneden met een scalpeermes.
Als dit klaar is, wordt Wijzonol Aqua zijdeglans genomen die handmatig wordt bewerkt tot een pasteuze, niet-vloeiende verf waarmee getamponneerd kan worden. Zo benadert de verf dezelfde uitstraling en glansgraad als de tamponneerverf waarmee destijds het origineel is aangebracht. Daarna worden de verschillende motieven door middel van sjabloontechniek vlot aangebracht. De mate van transparantie en het effect van de penseelstreek moeten overeenkomen met de vaardigheden van de oorspronkelijke decoratieschilders.
Afstudeeropdracht
Na de vele oefeningen kan het ‘echte’ decoratiewerk beginnen. Iedere student kreeg van De Keijzer één van de vier verschillende sjabloonranden toegewezen als opdracht, die gelijktijdig ook de afstudeeropdracht is voor de opleiding. De studenten zijn ingenomen met het leerwerktraject. Nienke Kwappenberg: “Onderzoek en analyse van restauratief schilderwerk is iets wat mij interesseert en het precies en nauwkeurig werken zijn mijn sterke kanten. Ik wil mezelf graag ontwikkelen in diverse schildertechnieken.”
Roos de Ruiter vult aan: “Dit project is ontzettend leerzaam en interessant. Er moet op zoveel punten worden gelet, zoals kleuren mengen, historische schildertechnieken leren, proeven op stucloper aanbrengen, verslaggeving et cetera. Een betere manier om het te leren, is er niet.”
Herwaardering
Door dit restauratie- en reconstructieproject krijgt de Doopsgezinde kerk in het Penninckshuis te Deventer het oorspronkelijk totaalconcept terug. Het is een herwaardering voor de uitbundig gedecoreerde en gesjabloneerde schilderingen uit de negentiende eeuw. Met gezamenlijke inspanning krijgt het verleden weer toekomst.
Totaalconcept
Uit het kleurhistorisch rapport dat door Katherine Kolff voor de Doopsgezinde kerk in Deventer is opgesteld, blijkt dat het rijksmonument in 1891 is ontworpen door architect Tjeerd Kuipers. Het gebouw is gecreëerd vanuit een totaalconcept. Kleuren en architectuur vormen namelijk één geheel. Dit wordt ook wel een ‘Gesamtkunstwerk’ genoemd. Dat het gaat om een ontwerp vanuit één concept toont het onderzoek van de interieurschilderingen aan. Dit is met name goed herkenbaar in de toegepaste kleuren van de decoratieve schilderingen die terugkomen in het kleurenschema van de prachtige gebrandschilderde glas-in-lood ramen. Ook de vormentaal van het houtsnijwerk en de decoratieve elementen in de vensters behoren tot dit totaalconcept.
Het decoratieve schilderwerk werd in het verleden uitgevoerd door de bekende firma H.G. Bokhorst, Huis & Decoratieschilder te Deventer. Echter in de jaren ’60 van de vorige eeuw zijn alle muren overgeschilderd met een grijze muurverf waardoor de mooie, kleurige interieurschilderingen verdwenen onder een laag verf. Uit het kleurhistorisch rapport van Kolff blijkt dat in 1990 Huub Kurvers een verkennend kleuronderzoek heeft gedaan naar de oorspronkelijke ornamenten en kleuren in de kerk. Kurvers was destijds adviseur schilderingen bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg in Zeist, wat nu de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort is. De door hem blootgelegde kleurverkenningen zijn de laatste dertig jaar in de kerk zichtbaar gebleven.
Auteur: Gerard Scholten