Het vak kun je in Nederland nergens studeren. Toch bestaat de wetenschap al sinds ongeveer 1950. Omgevingspsychologie onderzoekt hoe een omgeving inwerkt op mensen en hoe mensen daar weer op reageren in relatie met andere mensen. Moeilijke materie. Joren van Dijk probeert er desalniettemin praktische richtlijnen uit te halen voor de bouw.
Van geel ga je beter leren, dat weet iedereen…
‘Dat zei een architect ook, en legde in een schoolgebouw gele vloerbedekking. Maar zoiets kun je helemaal niet zeggen. Ten eerste ben ik niet bekend met enig onderzoek waarin dat bewezen is. Een uitgebreid onderzoek volgens de regels van de wetenschap zou betekenen dat je mensen in een ruimte die steeds verschillend gekleurd wordt proefjes zou moeten laten doen. En dat zou je een paar keer onder dezelfde omstandigheden moeten herhalen. Pas dan kun je zo’n uitspraak rechtvaardigen. Ten tweede kun je je afvragen wát je meet en wát je bedoelt met ‘beter leren’. Kunnen mensen zich beter concentreren, zijn ze rustiger, optimistischer in een gele ruimte dan in een blauwe?
Ten derde, het belangrijkste: in een schoolgebouw doen mensen veel verschillende dingen, ze luisteren naar de leraar, ze praten met collega’s, ze zitten stil te studeren, eten er hun middagboterham. Ons streven, als omgevingspsycholoog, is om de verschillende groepen gebruikers in al die taken prettig te laten functioneren.’
Dus dat gaat verder dan een kleurtje
‘Ja. Het is het eerste waar opdrachtgevers aan denken als ze een omgeving willen veraangenamen of mensen beter willen laten functioneren: kleurveranderingen. Maar het gaat om het gewenste gebruik van de ruimten of de gewenste beleving . Neem de fietsenstalling. Die wordt vaak als laatste bedacht en ergens op een terrein neergezet. Met als gevolg dat fietsers, die net als automobilisten altijd zo dicht mogelijk bij een ingang willen parkeren, zo’n stalling negeren en hun fietsen kriskras neerzetten. Zet zo’n stalling op de juiste plaats. Of denk aan looprichtingen van mensen: mensen lopen af op wat ze zien en wat hen opvalt. Zet een balie of receptie dus centraal in een ruimte met een heldere kleur. En maak het donker en saai in hoeken waar je liever geen mensen hebt rondlopen. Nog een voorbeeld: het kopieerapparaat en de koffiemachine zijn ontmoetingsplaatsen. Maar wat doen veel kantoren? Ze zetten die apparaten in een saai hok. En dan later wel veel geld uitgeven aan consultants die het groepsgevoel moeten stimuleren…’
Aan de ene kant bent u stellig, aan de andere kant praktisch
‘Zeker. Er is veel wetenschappelijke kennis opgebouwd over hoe ruimten, verlichting, licht, warmteregeling invloed hebben op menselijk gedrag. Maar veel van die kennis is niet toegankelijk. Er bestaat wel heel veel schijnkennis. Iedereen vindt van zichzelf dat-ie verstand heeft van kleur en van psychologie. Bij veel van die schijnkennis wordt een verklaring uit de evolutie gezocht.Wij worden rustig van groen want toen wij nog op de savannes leefden betekende groen een schuilplaats en eten. Klinkt logisch, maar te bewijzen valt het niet. Van rood kun je zeggen dat het de kleur van de liefde is, maar rood is ook de kleur van agressie. In de praktijk, bij het opstellen van een Emotioneel Programma van Eisen, moet je uitgaan van bestaande wensen en mogelijkheden.’
Tja… Emotioneel Programma van Eisen… klinkt nogal soft…
‘Misschien wel, en het wordt nog softer, misschien, want we vinden dat groepen mensen die betrokken zijn bij een gebouw, of het nu nieuwbouw of renovatie is, moeten kunnen meepraten over dat EPvE. Pas als een inrichting en een kleurstelling door een hele groep gedragen wordt, beschouwen de mensen het als iets van hun. Dat proces is zelfs zo belangrijk dat de uitkomst min of meer ondergeschikt kan zijn aan het proces. Omdat ze er samen voor gekozen hebben, leidt dat tot meer samenhang dan wanneer een kleurdeskundige weloverwogen, rustgevende of stimulerende kleurcombinaties adviseert. Ideaal is natuurlijk de combinatie.’
Schilders weten maar al te goed wat er kan gebeuren als de hele VvE meepraat
‘Vaak spelen er dingen op de achtergrond die niets met het onderwerp te maken hebben. Maar over het algemeen willen mensen er toch graag onderling uitkomen als ze maar het idee hebben aan iets nieuws te werken. Daarbij is wel belangrijk dat de deskundigen of autoriteitsfiguren zich bescheiden opstellen. Vakmensen willen vaak geen beslissing uit handen geven. Ze zijn bang dat de leken hun beslissingen niet zullen begrijpen.’
Hmm… we drijven af van de wetenschap
‘Ik probeer de wetenschap te vertalen in concrete projecten: hoe krijgen we een winkelcentrum aantrekkelijker? Hoe maken we van een kantoor een inspirerender omgeving? Het liefst help ik het EPvE opstellen nog voor er een bouwtekening is gemaakt. We ontmoeten steeds meer belangstelling, als is dit vak zich nog maar heel kort commercieel aan het ontwikkelen.’
Het wordt ook steeds belangrijker, met de vergrijzing
‘De vergrijzing is een goed voorbeeld. En instellingen. Oudere mensen zien minder goed dan jongere mensen. Daar moet je rekening mee houden. Licht moet harder, kleuren moeten helderder. Ouderen die dementeren reageren noodgedwongen steeds meer op directe impulsen. Ziet een dementerende oudere een deur, dan probeert hij er doorheen te lopen. Maar die deuren zitten nu juist dicht. Een verpleeghuis camoufleerde daarop de deuren. Die zien er nu uit als boekenkasten. Ander voorbeeld: dementerende ouderen kunnen angstig worden van zwarte vlakken. Naar we aannemen omdat ze denken dat het gaten zijn.’
Stel, ik wil een kleurplan opstellen, waar moet ik dan beginnen?
‘Vraag het de mensen gewoon. Maar denk wel na over de vragen. Wat je bijvoorbeeld nooit moet vragen is: “wat voor kleur zullen we nemen?”. Het is hetzelfde als mensen vragen de bubbeligheid van cola uit te leggen. Ze weten het vaak niet, maar gaan wel allerlei antwoorden verzinnen, puur om je van dienst te zijn. Maar beschrijven wat een gebouw voor hen moet uitstralen, hoe en waar ze er willen bewegen en functioneren, dat kunnen ze natuurlijk wel. Aan de vakman is het dan vervolgens om er een kleurplan van te maken.’