Schildersbedrijf Salet te Zwolle heeft de afgelopen maanden omvangrijke restauratie- en onderhoudsschilderwerkzaamheden uitgevoerd aan het monumentale interieur van de consistoriekamer in de Zwolse Grote of Sint Michaëlskerk. Een bijzondere opdracht. Het was een ingrijpende transformatie, onderbouwd door een fundamenteel kleurhistorisch onderzoek dat Bert Jonker verrichtte.
De eeuwenoude Sint Michaëlskerk is een karakteristieke blikvanger in de Zwolse binnenstad. Vanaf ongeveer 1400 werd er vijftig jaar gebouwd aan de huidige driebeukige hallenkerk in Gotische stijl, compleet met een stenen toren. Na voltooiing werd de toren diverse keren door blikseminslag getroffen en na de derde keer niet meer herbouwd.
Op de plek waar de toren heeft gestaan, is in 1688 een consistoriekamer gebouwd. In zo’n consistoriekamer vergaderde het kerkbestuur. “Het interieur is in Lodewijk XIV-stijl ontworpen en uitgevoerd. Een totaal andere bouwstijl dan de andere, gotische ruimten in de kerk. Door de jaren heen vonden hier diverse restauraties en aanpassingen plaats”, vertelt Bert Jonker, restaurator Beschilderingen-Kleuronderzoek.
Bredere inzetbaarheid
Het beheer van het kerkgebouw is rond 2012 van de kerkvoogdij overgegaan naar Stichting Beheer en Exploitatie Grote of Sint Michaëlskerk te Zwolle. Daaruit is het Academiehuis van Zwolle ontstaan, dat voor inwoners en bezoekers van de stad programma’s aanbiedt die van cultuurhistorische en religieuze waarde zijn.
Hierin speelt het gebruik voor een breder kerkelijk en niet-kerkelijk gebruik van de kerk een belangrijke rol. In opdracht van de stichting zijn door Van Hoogevest Architecten plannen gemaakt om de kerk breder in te zetten. Dit betekent dat een aantal ruimten gerenoveerd en gedeeltelijk gerestaureerd diendt te worden. In het projectplan is ook de consistoriekamer onderworpen aan een toekomstvisie. Vervolgens heeft het adviesbureau ARCX van deze ruimte een bouwhistorische verkenning gemaakt om een renovatie uit te voeren.
Kleurhistorische verkenning
Met het oog op de renovatie van het interieur van de consistoriekamer is Jonker benaderd om een kleurverkenning uit te voeren op de diverse onderdelen. De kleurstelling in de oude situatie is sterk afwijkend ten opzichte van het totaalbeeld van de kerk.
Jonker: “De doelstelling van een kleurhistorische verkenning is te komen tot een documentatie van de historische verflagen, waarbij de nadruk ligt op de mogelijk oorspronkelijke kleurperiode. Met andere woorden: Wat zegt het gebouw hierover?” Hij voerde het onderzoek uit in oktober 2016 en werkte volgens de nieuwe uitvoeringsrichtlijnen ‘Kleurhistorisch onderzoek URL2004’ van de ERM.
Er zijn kleurtrappen en kleurvensters gemaakt. Ook zijn enkele monsters genomen en bekeken onder een USB-microscoop. Door grondig speurwerk is het gelukt om op de meeste ondergronden volledig lijkende verfsysteempakketten aan te treffen.
Kleuradvies
Vanuit de kleurverkenning heeft de opdrachtgever aan Jonker gevraagd een kleuradvies te maken. “Het advies is gebaseerd op onder meer de bouwhistorische verkenning, gemaakt door adviesbureau ARCX. Vanuit dit rapport zijn via Peter Boer van ARCX diverse voorbeelden van 17e-eeuwse rekeningen en opdrachten ontvangen. Deze geven inzicht in de activiteiten die in de eerste twee bouwperioden van het interieur plaatsvonden. Een brief van Stuers uit 1898 geeft visie op de werkzaamheden van de restauratie die eind 19e eeuw plaatsvond”, aldus Jonker.
Een andere basis is de uitgevoerde kleurhistorische verkenning die Jonker zelf heeft uitgevoerd op de muuroppervlakken, de schouw, lambrisering, kozijnen, ramen en deuren. Met behulp van een computerprogramma is een simulatie van een kleurvoorstel gemaakt, om een zo realistisch mogelijke situatie na te bootsen. Jonker: “Het kleurpalet geeft een evenwichtig beeld weer met diverse leverkleurige tinten, gecombineerd met roodbruin en bladgoud. De voorgestelde kleurgeving ondersteunt de bouwkundige opbouw van de consistoriekamer.”
Onderhoudsplan
Het kleuradvies werd door het bestuur van de stichting goedgekeurd. Vervolgens is Schildersbedrijf Salet benaderd om een restauratie/onderhoudsplan in te dienen voor het interieur van de consistoriekamer. Dit ambachtelijke schildersbedrijf voert al jaren onderhoudswerkzaamheden uit aan deze kerk.
Na inspectie wordt door Jack Salet een uitgewerkt onderhoudsplan voor de diverse ondergronden ingediend, zoveel mogelijk gebaseerd op klassieke verfsystemen. “Het werk kent geen lastige aspecten, maar vraagt wel – zoals iedere restauratie – een zorgvuldige aanpak met oog voor details. Met deze activiteiten zijn wij als het ware opgegroeid. We kunnen terugvallen op veel kennis en ervaring”, stelt Salet. “Diverse restauratie- en onderhoudswerkzaamheden zijn al door ons bedrijf uitgevoerd. Daarvoor hebben we vakbekwame werknemers in dienst die de vereiste vaardigheden beheersen.”
Jonge vakmensen
Het werk aan de consistoriekamer werd onder leiding van voorman Gertie Wijenberg volbracht. Hij heeft veel ervaring met het uitvoeren van restauratieschilderwerk. Salet betrok bij dit restauratiewerk ook Wouter Kroeze, een restauratieschilder in opleiding. Hij volgt vakonderwijs aan de schildervakschool in Zwolle.
Salet: “Wouter heeft bij deze gecompliceerde werkzaamheden laten zien dat met vertrouwen de continuïteit van het vakmanschap in de toekomst is gewaarborgd. Door jonge vakmensen bij zulke projecten te betrekken, kunnen zij hun vakvaardigheden tonen en doen zij ervaring op met specifieke producten en technieken. Het aanbieden van een goede opleiding is voor ons ook een krachtige vorm van personeelsbinding.”
Producten en systemen
“Het bestaande oude schilderwerk is nat gereinigd met Universol in water. Daarna is het geheel intensief handmatig en machinaal geschuurd. Vervolgens is de ondergrond stofvrij gemaakt en zijn wij begonnen met de uitvoering van het historisch schilderwerk”, vertelt Wijenberg. Het werk in de consistoriekamer bestond uit onderhoudsschilderwerk aan alle houten ondergronden.
Na de voorbehandeling werd een semi-klassiek olieverfsysteem aangebracht tot en met het voorlakken. “Er is één kleur voorlak gebruikt, waar alle vier nuances afwerklagen over aangebracht konden worden. Na grondige doordroging van de voorlak en vóór het aflakken werd het verguldwerk op het houtwerk uitgevoerd”, legt Salet uit.
Voor de afwerking van de muren is gekozen voor Caparol Muresko SilaCryl Muurverf. Wijenberg: “Deze silicaathoudende muurverf geeft een prachtig mat effect dat te vergelijken is met vroegere kalklagen. Om het effect van een gedroogde kalklaag te imiteren, hebben wij deze muurverf aangebracht met blokwitters.”
Het plafond met decoratieve ornamenten in de Lodewijk de XIV-stijl is behandeld met twee lagen Sigma topcoat mat in diverse leverkleurige pasteltinten. Na de eerste, maar vóór de tweede laag, zijn diverse ornamenten verguld (zie kader).
Finishing touch
Na het vergulden zijn de gekozen vier kleurnuances als toplaag aangebracht met semiglans klassieke aflakverven van verffabriek A. Bok & Zn uit Amsterdam. De kleuren zijn afgestemd op de kleurentrappen die Jonker maakte. Zowel Jonker als Salet zijn uiterst tevreden over de samenwerking met de medewerkers van Bok. “Zij hebben gevoel voor toepassing van klassieke producten en authentieke kleuren”, aldus Jonker.
“Het verwerken van deze klassieke aflakken is een prachtig karwei geweest. Je hebt met het uitvoeren van zulke werkzaamheden eer van je werk”, vertelt een enthousiaste Wijenberg. Het besnijdwerk langs het goud en tussen de verschillende kleuren ziet er bijzonder strak en professioneel uit.
Alle drie participanten kijken terug op een geslaagde samenwerking tussen verschillende disciplines van Zwolse vakmensen. Het met klassieke producten terugbrengen naar de oorspronkelijke kleurgeving in de consistoriekamer is prima geslaagd. Het eindresultaat past perfect in het totale beeld van de Grote of Sint Michaëlskerk.
Activator verguldwerk
De te vergulden delen op het plafond en de versieringen op het houtwerk zijn in een ondergrondkleur voor goud geschilderd. Voor het vergulden en het aanbrengen is gekozen voor de Instacoll methode. Het systeem bestaat uit een basislaag (Instacoll base) en een activator. De activator weekt de basislaag op tot exact de juiste kleefkracht, zodat het bladgoud hecht en niet kan ‘wegzakken’ in de lijmlaag.
Dit zogenoemde activeren kan op elk willekeurig moment plaatsvinden. Jack Salet hierover: “Deze methode geeft een prachtige glans, maar het glanseffect was veel te hoog ten opzichte van het mixtion vergulden dat in het verleden is toegepast. Daarom is als basislaag Kölner Instacoll MAT Systeem aangebracht. Dit systeem geeft hetzelfde eindresultaat als het vroegere ‘olievergulden’. De opdrachtgever is hierover erg tevreden.”