Gouden Koets is kroon op werk van meesterschilder Dick Pouwels

“Ervaring en vakmanschap zijn een eerste vereiste om dit werk te kunnen uitvoeren”, zegt Dick Pouwels over de restauratie van het meest bekende rijtuig van het Koninklijke Staldepartement. Ervaring hebben Dick en Ruben-Pieter Pouwels genoeg als het gaat om het conserveren, restaureren en reconstrueren van schilder- en verguldwerk aan diverse rijtuigen, waaronder gala-berlines, landauers, sjezen en andere antieke koetsen.

Al meer dan 35 jaar behandelt het restauratieschildersbedrijf diverse authentieke rijtuigen in de schilderswerkplaats in Ossenzijl en is één van de weinige experts op dit gebied. Pouwels zegt: “Ik ben op en top schilder. Vanaf mijn vijftiende ben ik in het schildersambacht actief. Toen al lag mijn interesse bij het ambachtelijke en monumentale schilderwerk. Ik zie het als een middel om de culturele waarde van historisch erfgoed in goede staat te houden. Daar komt bij dat vrijwel alle technieken uit het oude schildersambacht bij een restauratie kunnen worden toegepast.”

Staat van dienst
Dick Pouwels heeft het vak geleerd bij een ambachtelijk schildersbedrijf in Blokzijl, dat veel onderhouds- en renovatiewerkzaamheden uitvoerde aan architectonisch en historisch waardevolle panden in en rond het vestingstadje aan de voormalige Zuiderzee. Daarna heeft hij met succes het meesterdiploma aan het Cibap behaald.

Zoon Ruben-Pieter heeft ook het leerprogramma aan de schildersvakschool in Zwolle gevolgd en is inmiddels allround restauratieschilder met ruime praktijkervaring. “In de jaren tachtig”, vertelt Dick Pouwles, “ben ik voor mij zelf begonnen. Eén van mijn belangrijke opdrachtgevers was en is nog steeds ‘Vereniging Hendrick de Keyser’. Wij doen voor de vereniging veel restauraties en periodiek onderhoud.”

“Daarnaast kreeg ik ooit een opdracht om een sjees (tweewielig rijtuig, red.) te restaureren. Dat was voor ons bedrijf het begin van het rijtuigschilderen. Vervolgens hebben wij de jaren daarna voor de Dienst van het Koninklijk Huis een groot aantal rijtuigen geschilderd, die permanent worden tentoongesteld in het museum dat is gehuisvest op het terrein van Paleis Het Loo.”

Koninklijke Stallen
Ongeveer vijftien jaar geleden kwam Pouwels in contact met het Koninklijke Staldepartement van Paleis Noordeinde in Den Haag. “De rijtuigen die daar zijn gestationeerd, zijn nog in volle dienst. Een aantal koetsen wordt nog wekelijks gebruikt. De conditie van deze rijtuigen moet optimaal zijn. Voor de landauers en de Gala berliners heeft men een complete beheerstrategie. Het geeft inzicht hoe met het rijdende bezit moet worden omgegaan en welke onderhoudsmaatregelen er op korte of langere termijn nodig zijn.”

“In 2007 bleek dat één van de koetsen – namelijk de ‘Glazen Koets’ – dringend aan restauratie toe was. Toen wij voor het restauratieschilder- en verguldwerk werden gevraagd, was een positieve antwoord snel gegeven. Zoiets komt eens in je leven op je pad. Dat moet je gewoon doen. Tussen 2011 en 2015 hebben wij de Glazen Koets met succes gerestaureerd. Met dit project hebben wij zelfs de Nationale SchildersVakprijs 2015 gewonnen”, vertelt Pouwels.

Van ‘Glazen’ naar ‘Gouden’ Koets
Na de voltooiing van de restauratie van de Glazen Koets werden er plannen gemaakt om de Gouden Koets te restaureren. Het Koninklijke Staldepartement startte direct na Prinsjesdag 2015 met het vooronderzoek.

Pouwels: “Hiervoor werd een interdisciplinaire commissie, een Raad van Advies, van interne en externe deskundigen samengesteld die het onderzoek uitvoerde en begeleidde. Het is een totaal andere koets en de basis voor de restauratie was ook heel anders. Het uitgangspunt van de commissie was om het oude, goed functionerende verfsysteem en de verguldingen van het oorspronkelijke materiaal zoveel mogelijk te behouden. Het was wenselijke zo minimaal mogelijk in te grijpen. Toch werden er diverse gebreken geconstateerd zoals houtrot, scheuren in de zijpanelen, roestvorming in het stalen onderstel, kapot leerwerk, lekkage aan het dak en kieren tussen banden en wielen. Dit alles vroeg om een grondige aanpak.”

Rijkserfgoedlaboratorium
Naast technisch onderzoek is ook gebruikgemaakt van externe specialisten van het Rijkserfgoedlaboratorium uit Amsterdam. Dit instituut is onderdeel van het RCE, de overheidsinstelling die zorgt voor het beheer en behoud van cultureel erfgoed.

Hun deskundig onderzoek gaf de commissie inzicht in het opbouwproces, de herkomst van materialen en zelfs richtlijnen voor een mogelijke reconstructie van de oorspronkelijke materie en systemen. Alle bestaande verflagen en verguldingen die op de koets aanwezig waren, werden diepgaand technisch onderzocht en geanalyseerd door middel van gaschromatografie (GC-MS). Zo werden alle afwerklagen van het rijtuig op een wetenschappelijke wijze in kaart gebracht.

Behandelplan
Op basis van de onderzoeksresultaten is vervolgens een plan van aanpak opgesteld met daaraan gekoppeld een logistieke planning. De verschillende vakdisciplines moesten namelijk goed op elkaar worden afgestemd. De ervaringen opgedaan bij de restauratie van de Glazen Koets kwamen hierbij goed van pas. Ook nu werd gebruikgemaakt van zoveel mogelijke Nederlandse restauratiebedrijven om de vaak specialistische onderdelen op een hoogwaardige wijze uit te voeren.

Op basis van de samenwerking en het eindresultaat van de Glazen Koets die het departement had met het ERM-gecertificeerde restauratieschildersbedrijf Pouwels, werd het gevraagd om ook de Gouden Koets te conserveren, te herstellen en te verfraaien. Door goed onderling overleg tussen het departement en het uitvoerende bedrijf ontstond een werkbaar behandelplan voor de verschillende onderdelen.

In 2016 begonnen de rijtuigschilders uit Ossenzijl met de restauratie. Het gedemonteerde rijtuig werd in onderdelen op verrijdbare draagstellingen bevestigd. De verschillende onderdelen – zoals onderstel, ornamenten, kast, kroonlijsten en de beeldengroep – van de Gouden Koets werden de afgelopen vijf jaar afzonderlijk afgeleverd in de schilderswerkplaats.

Realisatie
Pouwels: “Het rijtuig heeft een teakhouten koetskast. Het schilder- en verguldwerk van het dak en de onderkant waren in zo’n slechte staat en dat het volledig moest worden gereconstrueerd. Ook de beeldengroep op het dak en andere ornamenten zijn waar nodig kaal gemaakt. Dit betekende verwijdering van de oude niet-intacte lagen en het aanbrengen van een geheel nieuw verfsysteem op basis van lijnoliealkydhars. Daarvoor zijn drie tot vier lagen grondlak aangebracht.”

“Tussendoor hebben wij de lagen grondig geschuurd en vervolgens dekkend geplamuurd. Na schuren zijn diverse laklagen aangebracht. Tussendoor zijn de lagen steeds fijner geschuurd. Alle laklagen zijn met besleten kwasten stofvrij aangebracht. Kleine beschadigingen van het staande werk zijn zorgvuldig geretoucheerd, dat wil zeggen dat alleen ontbrekende delen zijn ingevuld om zoveel mogelijk het originele verfsysteem met de vergulding in het zicht te houden.”

Pouwels: “De andere segmenten zijn eigenlijk op dezelfde wijze behandeld. De behandeling van de heraldische wapens, die in de dakrand zijn aangebracht, en de wielen heeft de rijtuigschilder van het Staldepartement terughoudend gerestaureerd waardoor zoveel mogelijk van het origineel materiaal bewaard is gebleven.”

Verguldwerk
Wie Gouden Koets zegt, denkt aan bladgoud. Pouwels: “Overal waar nieuw bladgoud op moest komen, is twee keer verguld. Hiervoor is 23,75 karaats Rosenobel dubbelgoud vast op vloei gebruikt. Wij hebben als aanlegolie een drie uurs drogend mixtion toegepast. Omdat de kleur van het nieuwe goud overeen moest komen met de bestaande vergulding, werd de nieuwe goudlaag voorzien van een patineerlaag. Daarmee geef je de koets het verouderde karakter.”

“Uit onderzoek van het Rijkserfgoedlaboratorium bleek dat hiervoor een mengsel van Venetiaanse terpentijn, dennenhars, gekookte lijnolie, siccatief en was (om de glans te dempen, red.) was gebruikt. Bert Jonker, restaurator en kleuronderzoeker van historische interieurs heeft ons geholpen om tot een juiste afstemming van kleur te komen, vergelijkbaar met die van de oude nog goed functionerende verguldingen.”

Onderstel en panelen
Het metalen onderstel was door roestvorming behoorlijk aangetast. De smeedijzeren onderdelen zijn daarom eerst voorbehandeld en voorzien van een roestwerende primer. Daarna heeft Pouwels met een lijnoliealkydhars opnieuw een verfsysteem opgebouwd. Vervolgens is het geheel voorzien van bladvergulding en afgewerkt met een patineerlaag.

Pouwels: “De overige metalen delen waren eveneens gaan roesten en er waren mechanische beschadigingen ontstaan tijdens de restauratie. Ook deze onderdelen zijn door ons deels van een nieuw verfsysteem voorzien, twee keer verguld en afgewerkt met een patineerlaag.”

Lise Steyn, een academisch geschoolde schilderijenrestaurator, heeft de veel besproken schilderingen gerestaureerd en de oude vernislaag verwijderd. Kleine beschadigingen werden geretoucheerd en de panelen zijn weer voorzien van een nieuwe vernislaag.

Toekomst
De Gouden Koets is mede door Dick en Ruben-Pieter Pouwels in oude glorie gerestaureerd en hersteld. Een topprestatie. Het koninklijke rijtuig staat na een restauratie van ruim vijf jaar te ‘shinen’ in het Amsterdam Museum, waar het tot en met 27 februari 2022 is te bewonderen.

Wat er na februari volgend jaar met de koets gebeurt en of er weer een Gouden Koets in 2022 op Prinsjesdag te zien zal zijn, is nog in nevelen gehuld. Dick Pouwels hoopt van wel: “De koets is voor een rijdende toekomst gerestaureerd. Dat is wat anders dan dat het voor een museum wordt geconserveerd. Uiteindelijk zal koning Willem-Alexander hierover een beslissing moeten nemen.”

Geschiedenis van de Gouden Koets
De Gouden Koets is gebouwd in 1898 van Javaans Teakhout en voor bedekt met bladgoud. Het rijtuig is gefabriceerd door de gebroeders Spijker in de Hollandse Renaissancestijl. De gebroeders hadden aanvankelijk een smederij die later, via een rijtuigenmakerij, overging in een bedrijf dat de Spijkerauto’s produceerde. Aan beide zijde van de bok is het rijkswapen opgenomen en de wielen symboliseren de zon.
Op de kroonlijst van de koets zijn de wapens van de in die tijd elf provincies, dus zonder Flevoland, afgebeeld. Ook is het wapen van de stad Amsterdam te zien. Het borduurwerk binnen in de koets is deels verricht door meisjes uit weeshuizen. Het beeldhouwwerk komt uit het Atelier Van den Bossche en Crevels en de schilderingen van de hand van Nicolaas van der Waay. De zijpanelen hebben als onderwerp ‘Hulde aan Nederland en Oranje’ en ‘Hulde der Koloniën’.
(Bron: Dienst van het Koninklijk Huis)

Auteur: Gerard Scholten