Door: Broer Feenstra
In het originele blauw
De Westertoren is eigendom en in beheer van de gemeente. Het laatste onderhoud hieraan was in de periode 2006/2007 uitgevoerd. Dat zullen veel Amsterdammers zich vast nog herinneren, omdat de kroon en bisschopsmijter boven op de toren toen weer in het originele blauw werden geschilderd door Hagen Schilders uit Velp. Daarvoor hadden deze onderdelen jarenlang een gele kleur, net als de kroon in het Amsterdamse stadswapen. Nu staat de Westertoren dus weer in de steigers en een flinke opknapbeurt bleek hard nodig. Witte Bouw & Aannemersbedrijf uit Amsterdam, specialist in onder andere restauratie, kreeg van de gemeente het grootschalige project toebedeeld en begon hier begin vorig jaar mee.
De Lange Jan
De in 1638 voltooide Westertoren, behorende bij de Westerkerk, is met zijn 87 meter de hoogste kerktoren van Amsterdam en een van de bekendste bezienswaardigheden van de hoofdstad. Dit rijksmonument aan de Prinsengracht, bijgenaamd ‘de Lange Jan’, ‘de Ouwe Wester’ of ‘de Parel van de Jordaan’, werd ontworpen door stadsbouwmeester Hendrick de Keyser (1565-1621). Het pronkstuk van de vierkante kerktoren is de kleurrijke keizerskroon van 2,5 meter, die – vooral door zijn karakteristieke blauwe kleur en de 750 porseleinen parelbollen – al van veraf is te zien. Dit ornament is gemaakt van hout en bekleed met lood. De banden en het schild zijn van gegoten lood.
Keizerskroon
De onderhoudswerkzaamheden zijn nog steeds gaande en vinden zowel aan de binnen- als buitenkant plaats. Zo worden voeg- en metselwerk uitgehakt en vernieuwd, loodwerk vervangen, houtreparaties uitgevoerd en stucwerk en delen van de natuurstenen hersteld. Ook het carillonframe verkeerde in een slechte toestand en moest vervangen worden. Daarnaast krijgen alle houtwerk, de uurwerken en de kroon een grondige schilderbeurt.
Voor laatstgenoemde werkzaamheden doet de hoofdaannemer een beroep op Van der Werff Schilders- en Afwerkingsbedrijf uit Assendelft. “We zijn hier nu ruim een half jaar bezig met dagelijks gemiddeld drie schilders”, zegt eigenaar-directeur Gerrit van der Werff (69). “Wij voeren al jarenlang regelmatig projecten uit voor Witte Bouw, waarmee we een goede samenwerking hebben. Dat we nu deze mooie Westertoren-opdracht voor hen mogen doen is fantastisch”, vervolgt Van der Werff. “We zijn in het voortraject driemaal de Westertoren in geweest om een goed onderbouwde offerte te kunnen maken voor alle te schilderen onderdelen. Toen constateerden we al dat groot onderhoud hard nodig was.”
Met Gerrit stap ik in de bouwlift aan de buitenzijde van de Westertoren om naar de werkplek op hoogte van zijn schilders te gaan. Nadat we vervolgens vlakbij de top nog enkele steigers beklimmen, treffen we Gerrit zijn zoons Sten (36) en Jorn (39) en Jari ter Steege aan die alle drie bezig zijn met schilderwerk aan de keizerskroon. “Ik doe hier de grote vlakken met de kwast, Sten is meer de man van het detailwerk en neemt vooral het penselen van de decoratieve versieringen op de kroon voor zijn rekening. Hij is hier dagelijks aan het werk, terwijl ik veel op andere projecten zit”, legt Jorn uit.
Historie keizerskroon
Maximiliaan I van Oostenrijk (1459-1519), koning van het Heilige Roomse Rijk, schonk Amsterdam op 11 februari 1489 het recht zijn kroon op het stadswapen te dragen. Dit, uit dankbaarheid voor de gulle ontvangst die hij een jaar eerder kreeg bij zijn bezoek aan de stad en uit dank voor de diensten die de stad hem had bewezen tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten. Nadat Maximiliaan in 1493 tot keizer van het Heilige Roomse Rijk werd gekozen en in 1508 werd gekroond, verving Amsterdam de konings- door een keizerskroon.
De keizerskroon is samengesteld uit een koningskroon en een bisschopsmijter, en draagt een rijksappel: een wereldbol getopt met een kruis. Hendrick de Keyser plaatste dit ornament op de Westertoren. De kroon is gemaakt van hout en bekleed met lood. De banden zijn van lood, de 750 aangebrachte parels van glas. De mijter van de keizerskroon was eeuwenlang blauw. In 1898 kreeg Amsterdam echter een nieuw stadswapen. De kleur van de mijter in het wapen was goud of geel. Begin 1900 werd de mijter van de kroon op de Westertoren daarom geel geschilderd. Dat was voor veel Amsterdammers wel even schrikken. Bij een opknapbeurt in 2006/2007 kregen de kroon, de siervazen die de wijzerplaten van het uurwerk flankeren en de ornamenten rond de wapenschilden de oorspronkelijke kleur blauw terug.
Arbeidsintensief
“Het detailwerk op de kroon schilderen met de kwast is geen optie”, stelt Sten. “Daarvoor zijn de details te verfijnd. Daarom gebruiken Jari en ik hier penselen. Dat was eerst wel even wennen, omdat we daar doorgaans nooit mee werken. Gelukkig kregen we er al snel routine in. Het onderhoudswerk aan de kroon is dan ook arbeidsintensief en vraagt geduld. We steken we er zeker zo’n zeshonderd uren in. De ondergrond is lood en dat is toch kwetsbaarder dan hout.”
“Zo heb je bijvoorbeeld minder hechting en de kans op barsten of scheuren in de verf is groter. Ik schuur het lood eerst lichtjes met een schuurkorrel van P180 tot P240. Te intensief schuren is ook niet goed, want dat is gevaarlijk voor de gezondheid. Daarom dragen we uiteraard mondkapjes. Het komt vrijwel nooit voor dat je zo’n groot loodoppervlak moet schilderen als hier”, stelt Sten.
Galmborden
“Qua houtwerk valt hier voor ons op locatie relatief weinig te schilderen. We hebben twee entreedeuren, dertig raamkozijnen en enkele omloopdeuren bovenin de toren opnieuw in de verf gezet”, zegt Jorn. “Op dat vlak zat het meeste werk voor ons in zo’n 280 grenen galmborden, die we in de winterperiode naar onze werkplaats in Assendelft hebben vervoerd. Aan deze borden was zo’n vijftig jaar niks meer gedaan en onderhoud was dan ook hard nodig. We hebben ze met de bandschuurmachine helemaal kaal gemaakt, waar nodig gerepareerd en vervolgens onder geconditioneerde omstandigheden in een vierlaags verfsysteem gezet. We hadden speciale rekken gemaakt waar we de galmborden los konden wegzetten en laten drogen, zodat ze niet op elkaar gingen kleven. Binnenkort vervoeren we ze weer van onze werkplaats naar Amsterdam en worden ze herplaatst in de toren. In de galmgaten van de toren schilderen we momenteel ook nog houtwerk.”
Firma Van der Werff
Van der Werff schilders- en afwerkingsbedrijf uit Assendelft werd 48 jaar geleden opgericht door Gerrit van der Werff. Zijn zoons Sten en Jorn volgden beide de Nimeto-opleiding in Utrecht en zijn inmiddels al jarenlang volop actief in het bedrijf. “Ze nemen het stokje straks van me over. Ik bouw langzaam af”, zegt Van der Werff. Het bedrijf legt zich vooral toe op onderhoud en restauratie en dan met name in de driehoek Alkmaar-Haarlem-Amsterdam. “We ontpoppen ons steeds meer als restauratiespecialist. Vooral door mond-tot-mondreclame komen steeds meer van zulke opdrachten op ons pad”, zegt Gerrit van der Werff. We doen onder andere veel projecten voor Hendrick de Keyser, de landelijke vereniging tot behoud van architectonisch of historisch waardevolle huizen, voor stichting Monumentenbezit, Vereniging De Zaansche Molen en restauratie-aannemers.” Het bedrijf opereert ook nog in de particuliere sector en telt momenteel acht vaste medewerkers.
Verguldwerk
Sten zette ook de wijzerplaten van de vier uurwerken op de toren in de verf en bracht de authentieke kleuren ossenbloedrood en zwart opnieuw aan. “Het vergulden van de grote wijzers en cijfers laten we over aan specialist Jojanneke Post uit Moordrecht”, vertelt hij. “Zij restaureert ook de goudwerkdetails op de keizerskroon. Wij maken voor haar eerst de ondergrond schoon met water en universol en brengen de primer aan. Jojanneke kan dan meteen beginnen met haar verguldwerk. Ook de windhaan op de toren neemt zij onder handen.”
Sten vertelt dat – door het natte voorjaar en de soms harde wind – het werken aan de keizerskroon soms werd bemoeilijkt. Gelukkig konden we dan vaak uitwijken naar de wijzerplaten, waar je aan één kant beschut kon schilderen. Ook waren er een paar onwerkbare dagen bij.” De Westertoren is een iconisch bouwwerk in Amsterdam dat je in alle reisgidsen tegenkomt. “Eenmaal in de pakweg twintig jaar gaat deze toren in de steigers voor groot onderhoud. Dat het dan juist ons bedrijf is dat deze historische attractie mag schilderen, maakt ons erg trots. Het is zo’n project dat mogelijk maar één keer in je leven voorbijkomt”, stelt Gerrit Van der Werff.
Zachte bodem
De eerste steen voor de Amsterdamse Westertoren werd gelegd op 22 maart 1622. In 1638 was het bouwwerk klaar, zo’n zeven jaar nadat de Westerkerk in gebruik was genomen. Omdat de Amsterdamse bodem erg zacht is, kon de toren niet helemaal uit zware stenen worden opgetrokken. Het onderste deel is van baksteen, het gedeelte daarboven is in zandsteen uitgevoerd en de twee bovenste delen zijn van hout. Het hout is bekleed met lood.
Een monument zoals de Westertoren onderhouden levert een hoop uitdagingen op. Dat komt in het bijzonder door de locatie aan de Prinsengracht. Ten behoeve van de restauratie moeten enorme hoeveelheden materiaal worden af- en aangevoerd. Veel ruimte is daar niet voor. Bijkomende uitdaging: de kades kunnen het gewicht van zwaar transport of zware hijskranen niet aan. Daarom wordt het staal voor het onderhoud bijvoorbeeld aangeleverd door boten via de grachten. Als alternatief voor een hijskraan is over de pastorie van de Westerkerk een stalen constructie gebouwd. Vanaf daar werden de steigers vervolgens opgetuigd. Hierdoor is een kraan niet nodig en hebben zo weinig mogelijk mensen last van het onderhoudsproject.
De Westertoren is gesitueerd op de Prinsengracht in het centrum van Amsterdam, ten westen van de grachtengordel. Parkeren is hier lastig en duur. Hoofdaannemer Witte Bouw heeft hier wat op gevonden. Het bedrijf laat zijn werknemers en onderaannemers parkeren in een verderop gelegen parkeergarage en stelt speciale fietsen (zie foto) beschikbaar waarmee de vaklieden vervolgens naar de werkplek kunnen pendelen. “Een ideale oplossing. Binnen vijf minuten fietsen we naar de Westertoren toe en in een speciale mand kunnen we eventueel verfblikken en non-paintproducten meenemen”, zegt Jorn van der Werff.