Begin februari organiseerde de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), in samenwerking met de gemeente Noordenveld, een gecombineerd platform ‘kleurhistorie’ en ‘groen erfgoed’ met als thema ‘Kleur en Groen’.
Onder grote belangstelling werden de resultaten van het omvangrijke onderzoek naar landschap, gebouwen en kleurgebruik in Veenhuizen toegelicht. Ook de betekenis van de Koloniën van Weldadigheid kreeg aandacht.
Dagvoorzitter in de Koepelkerk was Mariël Polman, specialist kleur en schilderingen bij de RCE. Polman: “Er is de laatste vijf jaar nog veel onderzoek verricht. Meer dan verwerkt kon worden in het handboek ‘Kleur Veenhuizen’ met de daarbij behorende kleurenwaaier. Het dorp heeft bijzonder waardevolle en cultureel-historische bezienswaardigheden in landschap en onroerend erfgoed. Wij zijn verplicht om het voor toekomstige generaties te behouden.”
Het kleurpalet binnen het typensysteem is gerelateerd aan de hiërarchische uitwerking van de woningen
Kleuronderzoek
Suzanne Fischer, bouw- en kleurhistorisch onderzoeker, gaf een presentatie over het ‘Kleuronderzoek van Veenhuizen’ dat in 2017 startte. Fischer: “Het was een enorme opgave. Waar begin je en waar eindig je? De bebouwing is enorm divers en het onderzoek naar de kleurstellingen bijna onbegonnen werk. Toch is het nodig als onderbouwing voor de ontwikkeling van een kleurenwaaier om het authentieke karakter van dit dorp te behouden.”
Het idee voor een kleurenwaaier kwam voort uit de al jaren geleden ingezette verkoop van gebouwen in Veenhuizen door het rijk. De overgang van één eigenaar naar private eigenaren en beheerders betekende de verschuiving van collectief naar individueel uitgevoerd onderhoud en beheer.
“Vooral bij de woonhuizen zijn de gevolgen hiervan goed te zien”, aldus Fischer. “Beeldbepalende details verdwenen en nieuwe kleuren werden toegevoegd. De voor Veenhuizen zo typische gebouwreeksen dreigden daardoor minder herkenbaar te worden.”
Kleurpalet
Fischer betrok bij dit omvangrijke speurwerk de Groningse kleuronderzoekers en restauratie-en decoratieschilders (Karin) Veldman & (Jantina) Veltman en Gepkienes Brouwer. De samenwerkende groep onderzoekers onder leiding van Fischer heeft op locatie onderzoek uitgevoerd op een dertigtal gebouwen.
De meest concrete en tastbare informatie over de kleurgeschiedenis werd verkregen door stratigrafisch onderzoek en laboratoriumonderzoek van verfmonsters. Verder werden ook gegevens verzameld via archief- en literatuuronderzoek.
Fischer: “De kleuronderzoeken zijn geordend en gemarkeerd volgens bouwperiode, gebouwtype en bijbehorend kleurpalet. Ik bemerkte dat de afwerking van de gebouwen verschilde per bouwfase (tijd, periode), per functie (woning, boerderij etc.) en per gebouwtype (dienstwoning, villa etc.).
Ook ontdekte ik dat het kleurpalet binnen het typensysteem gerelateerd was aan de hiërarchische uitwerking van de woningen. In het handboek ‘Kleur Veenhuizen’ zijn de resultaten van de onderzochte gebouwen gedetailleerd weergegeven.”
Suzanne Fischer gaf een presentatie over het ‘Kleuronderzoek van Veenhuizen’
Kleurenwaaier
Door het uitgevoerde onderzoek wisten Fischer en haar collega’s zoveel, dat er een plan gemaakt kon worden voor het kleurpalet Veenhuizen per modeltype. Opvallend hierbij zijn de gevonden kleuren tot de Tweede Wereldoorlog. Deze klassieke kleurbeelden zijn niet terug te vinden in kleurenwaaiers.
Groen wordt gebruikt voor deuren en luiken, zanderig beige voor goten, kozijnen en raamroeden. Bij kleurlagen van na de oorlog zijn deze onderdelen vaak in gebroken wit in combinatie met zwartgroen uitgevoerd met synthetische materialen.
Fischer: “Maar hoe kom je tot een weloverwogen keuze voor de toekomstige kleurenwaaier en passen de gevonden kleuren wel bij de huidig verweerde hardstenen vensterbanken, het metsel- en voegwerk? Daarvoor heeft architect Heide Hinterthür proefstalen geschilderd op houten plankjes. Samen met Mariël heb ik deze stalen ter plaatse van de verweerde gevels beoordeeld. Zo werden optimale kleurcombinaties vastgesteld voor de verschillende modeltypen.”
Werelderfgoed
Na een inspirerende lunchwandeling door het uitgestrekte gebied van Veenhuizen, kreeg Wendy Schutte, siteholder Unesco Werelderfgoed Koloniën van Weldadigheid, het woord. “Om als werelderfgoed te worden aangemerkt, moet een locatie aan een aantal voorwaarden voldoen. Het gaat dan om een monument, gebied of landschap met cultuurhistorische en/of natuurwaarde. Het moet een bijzonder universele waarde hebben, maar ook onvervangbaar en uniek zijn. Dit alles kan alleen bewezen worden met een flink nominatiedossier.”
“Hier in Veenhuizen getuigen meer dan honderd rijksmonumenten van een bijzonder verleden als binnenlandse kolonie voor armoedebestrijding. Het is origineel en onvervangbaar in de wereld. Alleen Unesco kan zo’n erfgoed op de Werelderfgoedlijst plaatsen met als doel het internationaal te beschermen. Het Werelderfgoed wil door educatie, rapporteren en monitoren het draagvlak vergroten voor het behoud van monumenten.”
De kleuronderzoeken zijn geordend en gemarkeerd volgens bouwperiode, gebouwtype en bijbehorend kleurpalet
Harmonieuze vormgeving
Landschapsarchitect Kees van Dam, van ‘SB4 Bureau voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen’ ging in op de vraag: Waarom is Veenhuizen zo groen? Van Dam: “Parallel aan het kleurhistorisch onderzoek deed SB4 onderzoek naar het Groene Erfgoed van Veenhuizen. De verschillende fasen in de ontwikkeling van het landschap hebben wij geanalyseerd en vastgelegd in een rijke verzameling van foto’s, kaarten en tekeningen. Alle beplantingstypen van tuin tot bos komen daarbij aan de orde. In het ruimte- en kleurbeeld van Veenhuizen is het landschap altijd aanwezig. Kleur zie je nooit geïsoleerd, maar altijd in een omgeving.”
Natascha Lensvelt, specialist tuinen en parken bij de RCE, ging ook in op de relatie tussen kleur en groenaanleg. “De kleuren passen zo mooi bij het landschap, bij eenvoudige materialen zoals baksteen en hout, die voortkomen uit de natuur. Dat maakt, denk ik, de harmonie en legt de relatie. Met wat lichte accenten erbij als menselijke toets. Dat is heel anders dan op een landgoed waarbij hardrode of felblauwe accenten, uit de familiewapens bijvoorbeeld, duidelijk maken dat de huizen bij het landgoed horen.”
De meest concrete en tastbare informatie over de kleurgeschiedenis werd verkregen door stratigrafisch onderzoek
———————————————————————————————————————–
Zoeken naar verbanden
Jan van den Burg, architect BNA uit Eindhoven, gaf een boeiende uiteenzetting over de complexe zoektocht naar verbanden: de chronologie van de architectuur. Van den Burg: “Het lijkt een hele sprong van landschap naar de bebouwing, maar als je het bekijkt zijn de systematiek en aanpak van het landschap niet anders dan de bouwmethodiek voor woningtypen in de periode nadat in 1875 het ministerie van Justitie het beheer van Veenhuizen overnam. De architecten Johan Frederik Metzelaar en Willem Cornelis Metzelaar – vader en zoon – ontwierpen de monumentale straten, rijtjeshuizen, villa’s, de kazerne, het ziekenhuis en de gevangenissen Esserheem en Norgerhaven die Veenhuizen nog altijd karakteriseren. De monumentale gebouwen zijn pragmatisch, functioneel en sober, waarbij zich drie gebouwtypen onderscheiden. Namelijk kleine dienstwoningen, twee-onder-een-kapwoningen en tweelaagse villa’s. Alle gebouwen dragen fraaie namen zoals ‘Levenslust’, ‘Ruimzicht’ en ‘Orde en Tucht’. Gebouwen en landschap vormen een eenheid. Als je het ene aanpakt, kun je het andere niet laten liggen. Het blijft zoeken naar verbanden.”
———————————————————————————————————————–
Uitgebreide informatie
De onderzoeken zijn grotendeels verwerkt en aangevuld in het handboek ‘Kleur Veenhuizen’, dat een goede start geeft als handvat voor historisch behoud en onderhoud. Het is een inspirerend handboek over de architectonische en landschappelijke samenhang geworden. Hierin kunnen belangstellenden, eigenaren en andere gebruikers opzoeken wat de kleuren van de panden waren en welk effect dat heeft op het dorpsbeeld.
Het handboek is te bestellen onder de productspecificaties EAN: 9789023259213; Auteurs: Els Bet en Heide Hinterthür; Uitgever: Koninklijke van Gorcum BV; Verschenen: Oktober 2022.
Het Nationaal Gevangenismuseum is gevestigd in een voormalig werkgesticht in Veenhuizen
Auteur: Gerard Scholten