Vesting Bourtange is na het Groninger Museum de populairste toeristische attractie in de provincie Groningen. Het trekt jaarlijks gemiddeld zo’n 250.000 tot 300.000 bezoekers. Tussen 1593 en 1851 was de vesting, gebouwd in opdracht van Willem van Oranje, een belangrijk verdedigingswerk (zie kader).
Heden en verleden gaan perfect samen in deze kleine, sfeervolle vestingstad. De vesting telt acht houten bruggen. Zeven daarvan lopen over de gracht en verbinden de vesting met het ‘vasteland’. De bruggen hebben uiteenlopende lengten, variërend van 17,5 tot 40 meter en een gemiddelde breedte van 2,5 á 3 meter.
Houtrot in een van de bruggen
Na veertig jaar bleken al deze kunstwerken hoognodig aan renovatie en complete vernieuwing toe. Beikes Schilderswacht uit Winschoten kreeg vervolgens de opdracht alle bruggen opnieuw te schilderen.
Voor directeur Erik Beikes was het project niet nieuw. Hij had de houten bruggen in de vesting al eerder in onderhoud in de periode 1992-2009, toen hij nog als vestigingsdirecteur bij SW werkte (zie kader).
“Ik herinner me dat we bij de start in 1992 meteen bij de eerste brug al problemen hadden met het conserveren van het eikenhout. Het door ons gekozen verfsysteem bleef als het ware op het hardhout liggen en lag er een jaar later alweer af. Een verftechnisch adviseur van Wijzonol droeg mij vervolgens een oplossing aan. Eerst het hout goed schoonmaken, daarna twee keer synthetische verf aanbrengen als grondlaag en vervolgens twee keer afwerken met een watergedragen verf. Dat bleek een prima advies te zijn en leverde een mooi eindresultaat op, zodat de bruggen weer jaren mee konden”, kijkt hij terug.
Bilinga
In de periode 2010-2020 besloot gemeente Westerwolde het onderhoud aan de bruggen, waaronder het schilderwerk, uit te besteden aan een sociaal werkvoorzieningschap in de regio. Vorig jaar koos de opdrachtgever weer voor Beikes, die inmiddels een eigen schildersbedrijf had.
“Bij een eerste inspectie constateerde hij dat de bruggen flinke schade hadden opgelopen door achterstallig onderhoud. “Onder andere in pijlers, dwarsbalken en leuningen troffen we flinke houtrot aan”, vertelt Beikes. Ook bleken de meeste brugdekken versleten en verrot te zijn. De gemeente besloot vijf houten bruggen compleet te laten vernieuwen en drie te renoveren door aannemersbedrijf Blokzijl uit Blijham. Een flinke operatie, die verspreid over twee jaar werd uitgevoerd.
Bij de nieuwe kunstwerken koos de opdrachtgever niet meer voor eikenhout, maar voor Bilinga. Deze houtsoort uit West-Afrika is geschikt voor veel bouwconstructies en goed schilderbaar. Beikes wilde voor de afwerking van deze bruggen, maar ook voor de conservering van de gerenoveerde kunstwerken, graag weer precies hetzelfde verfsysteem toepassen als in 1992, maar een van de destijds gebruikte verfproducten bleek niet meer te worden verkocht.
“Bij groothandel Olijslager werd ik op een verf met vergelijkbare eigenschappen van Jotun gewezen. In een test bleek deze primer prima te hechten op Bilinga, waarna we definitief voor een Jotun-verfsysteem hebben gekozen”, vertelt hij.
De schilders werken een ophaalbrug bij de entree van Vesting Bourtange af
In loods schilderen
De werkwijze van de schilders: eerst het hout goed schoonmaken, daarna twee keer Demidekk Oljetackfarg (weers- en waterbestendige dekkende buitenbeits op basis van alkydolie) aanbrengen als grondlaag en vervolgens twee keer afwerken met Demidekk Ultimate Tackfarg, een watergedragen dekkende zijdeglans beits.
In nauw overleg met aannemer werd besloten dat de schilders in de loods van Blokzijl (onder geconditioneerde omstandigheden) telkens de twee grondlagen en de eerste afwerklaag aanbrachten op de vers gezaagde houten brugonderdelen. “Zodra het houtvochtgehalte onder de 18 procent kwam, werden ze hier door onze schilders in de verf gezet. De laatste afwerklaag brachten ze dan, na de installatie van de bruggen, op locatie aan. Dat werkte prima”, vertelt Beikes.
Volgens opzichter Dirk Benedictus van de gemeente hebben de kunstwerken in Vesting Bourtange flink te lijden van de wind, vocht en zon. “Door temperatuurverschillen gaat het hout krimpen, scheuren en uitzetten. Beikes knikt. “Het Jotun-verfsysteem vangt dat prima op. De watergedragen filmlaag ‘krult’ ’s winters iets op en staat ’s zomers weer mooi strak.”
Alle stalen onderdelen van de houten bruggen (beugels, trekschoren, kettingen, schuiven, beslag e.a.) werden door de schilders in twee lagen Steloxine gezet. Dit is een lakverf, een één-pot-systeem, van Trimetal. “Daar hebben we ook de enige brug in de vesting met stalen leuningen mee afgewerkt”, vertelt Beikes.
Een van de deuren in de vesting wordt opnieuw in ossenbloedrood geschilderd
Composiet
“Als gemeente hebben we zes kleine pontons beschikbaar gesteld, zodat de schilders de bruggen ook vanaf het water optimaal konden afwerken”, vertelt Benediktus. Zo schilderde Beikes Schilderswacht in anderhalf jaar tijd – vanaf april 2021 tot november 2022 – fasegewijs tien bruggen in Bourtange.
Ondertussen bleef de vesting telkens geopend voor publiek. “We hebben ervoor gezorgd dat ze zo weinig mogelijk last hadden van onze werkzaamheden. In de voorbije zomerperiode, toen er erg veel bezoekers waren, begonnen de schilders soms al om 05.00 uur te schilderen om de drukte enigszins voor te zijn en zo ’s middags eerder te kunnen stoppen. Mede vanwege de hitte was dat een goed schema”, zegt Beikes.
Alle bruggen werden – net als voorheen – in een sprekende, ossenbloedrode kleur geschilderd en staan er nu weer fraai bij. In opdracht van de gemeente kregen ze een composiet in plaats van een houten dek. Behalve de bruggen voerde het schildersbedrijf nog meer onderhoudswerk uit in de vesting. Zo werden onder andere diverse sekreten, sentinels, vlonders, deuren en kanonnen opnieuw in de verf gezet.
Beikes Schilderswacht heeft alle Bourtanger bruggen de eerstkomende jaren in onderhoud. “We gaan ze jaarlijks monitoren en bijwerken waar nodig. Met het werkvoorzieningsschap is afgesproken dat zij de bruggen twee keer per jaar schoonmaken. Dat is zeker nodig, mede vanwege de vele vogelpoep op het houtwerk.”
“Op basis van ons conserveerwerk verwacht ik dat de volgende grote schilderbeurt over zes jaar nodig zal zijn. Ondanks dat het een bewerkelijk project was, zijn we er trots op dat we dit mooie schilderproject in Bourtange hebben mogen uitvoeren”, zegt Beikes.
Historie Vesting Bourtange
In 1580 gaf Willem van Oranje opdracht om op een zandrug in het Bourtangermoeras, op de grens met het huidige Duitsland, een fort aan te leggen. Dat werd tussen 1580 en 1593 gebouwd. Tot aan 1851 was Bourtange een belangrijke vesting. Toen deze vesting in 1851 werd opgeheven, ontstond een agrarisch dorp. Slechts een aantal gebouwen herinnerden nog aan de glorie van vroeger.
In de jaren zestig van de vorige eeuw nam de toenmalige gemeente Vlagtwedde het initiatief om de vesting te reconstrueren. Het plan voerde men tussen 1967 en 1992 uit. Bourtange werd volledig hersteld naar de situatie van vroeger, inclusief wallen, grachten, soldatenbarakken, kanonnen en ossenbloed roodgeschilderde (ophaal)bruggen. Bezoekers van het Bourtange van nu wanen zich eeuwen terug in de tijd.
De bruggen staan er weer piekfijn bij in Bourtange
Beikes Schilderswacht
Erik Beikes werkte voorheen voor SW Vastgoedverbetering, waar hij directielid was. Hij leidde als regiodirecteur jarenlang de vestigingen in Emmen en Winschoten. Beikes besloot in 2018 voor zichzelf te beginnen en zette de vestiging Winschoten van SW onder eigen naam voort als Beikes Schilderswacht. In het kielzog van Beikes kwam calculator Jaap Smallenburg mee over van SW, die mede-eigenaar van het nieuwe bedrijf werd. “We hebben momenteel twintig vaklieden in dienst en zes mensen op kantoor”, zegt hij.
“Onderhoud is ons specialisme. We werken veel voor zorginstellingen en daarnaast voor corporaties, gemeenten, onderwijsinstellingen, bedrijven en particulieren.” Beikes zijn zoon Michel werkt inmiddels ook mee in het bedrijf. Hij combineert dat met een ondernemersopleiding in Groningen. “We kunnen niet in de toekomst kijken, maar mogelijk kan en wil hij mij op den duur opvolgen in het bedrijf”, zegt Beikes.
Overleg tussen Benediktus (links) en Beikes bij een van de sekreten, die ook opnieuw werd geschilderd
Beikes junior en senior
