Justin Kroesen, expert op het gebied van historische kerkinterieurs, en tv-programmamaakster Shanti van Dam hebben samen de website www.protestantsecultuurschatten.nl gelanceerd. Volgens hen hebben veel mensen geen flauw vermoeden van wat er voor fraais in protestantse kerken te zien is. Onder andere op het gebied van schilderwerk is er juist een schat aan cultureel erfgoed te zien, stellen zij.
“Bij veel mensen overheerst het beeld dat kerkgebouwen kale, saaie preekschuren zijn waar niets te beleven valt. En dat is zeer onterecht”, aldus Kroesen. “Protestantse kerken in Nederland herbergen een schat aan cultureel erfgoed. Vooral in de noordelijke provincies bleven veel rijke kerkinterieurs bewaard. In Midwolde, vlak bij de stad Groningen, vind je het meest uitbundige en best bewaarde voorbeeld van een zogenaamde adelskerk.”
Welvaart en prestige
Vandaar dat de kerk van Midwolde in de website is opgenomen. Van buiten lijkt het een eenvoudige dorpskerk, opgetrokken uit baksteen in de katholieke Middeleeuwen, rond 1200. Na de Reformatie werd de kerk als het ware een privékapel voor de adel, die zijn welvaart en prestige in het interieur tot uitdrukking bracht. 
Kroesen: ‘Het gaat mij om de cultuur die je door middel van een kerkgebouw op het spoor kunt komen. De interieurs van oude kerken kun je zien als driedimensionale geschiedenisboeken, die niet alleen inzicht geven in de geloofswereld, maar ook in de esthetiek, de mentaliteiten, de sociale verbanden en de politieke verhoudingen in het verleden. Zo vormen ze een spiegel van de cultuur door de eeuwen heen.’
Middeleeuwse schilderingen
Op de website kan men ook een kijkje nemen in drie andere bijzondere kerken: die van Middelstum (Gr), de Der Aa-kerk in de stad Groningen en de Jacobikerk in Utrecht. In vier door Shanti van Dam (ValueMedia) gemaakte films leidt Kroesen de kijker door het interieur van deze gebedshuizen en vertelt hij aan de hand daarvan hun interessante verhalen.
In de kerk te Middelstum zijn de meeste middeleeuwse schilderingen zijn bewaard gebleven op de gewelven van het schip en de viering, de kruising van schip en dwarspand. Ze dateren uit het eerste kwart van de 16e eeuw en het is waarschijnlijk dat de Van Ewsums ook bij de totstandkoming hiervan en rol hebben gespeeld. De eerste voorstelling vanuit het westen toont de Zondeval uit Genesis 3, met Adam en Eva naast de boom in het Paradijs. De slang is om de stam gekronkeld en houdt een appel in zijn bek, terwijl Eva deze beetpakt. 
Op het westelijke gewelfvak in de viering is de geschilderde scène van Pinksteren te zien, het moment waarop de Heilige Geest in de vorm van een duif op de verzamelde apostelen neerdaalt. De duif is in Middelstum verloren gegaan. Temidden van de apostelen zit Maria met een boek op schoot. Dit niet-Bijbelse motief was in de Middeleeuwen wijd verbreid en is ook verbeeld op het koorgewelf in het naburige Loppersum.
In het tegenoverliggende gewelfvak is Christus te zien als rechter in het Laatste Oordeel. Hij troont op de regenboog en naast zijn mond zijn een zwaard (gerechtigheid) en een lelietak (barmhartigheid) geschilderd. Aan de uiteinden van de regenboog zijn de biddende figuren van Maria (links) en Johannes de Doper (rechts) voorgesteld. In de hoeken links en rechtsonder is te zien hoe de graven openbreken en de doden uit hun graven opstaan.
Jacobikerk
In de Jacobikerk te Utrecht tonen Kroesen en Van Dam onder andere de kleurige schilderingen op de westwand van de zuidelijke zijbeuk. Deze dateren nog van voor de Reformatie. Rechts van het venster zien we het hoofd van Christoforus, de reus die zijn krachten inzette om reizigers over de rivier te dragen. Op zijn schouder draagt hij het Christuskind, en daaraan dankt hij zijn naam Christo-forus (‘Christus-drager’). Volgens het volksgeloof bood een blik op deze afbeelding gedurende de rest van de dag bescherming tegen de plotselinge dood, wat hem tot een van de meest vereerde heiligen van de Middeleeuwen maakte.
Links van het venster, op de andere oever van de rivier, staat een kluizenaar met een lantaarn. Dat dit deel van de kerk en houten zoldering heeft is het gevolg van beschietingen tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Hieraan herinnert de tekst aan de zuidkant van de ingebouwde kerktoren: “Ano 1576 hebben min die spaengers (Spanjaarden) van Vreborg (Vredenburg) leet gedaen, Godt versacht dat ik bleef staen”. In de negentiende eeuw was hier de kosterswoning ingebouwd.
Gotisch
De tekstschildering op de muur in de naastgelegen Andreaskapel heeft betrekking op de verrijzenis uit de dood. Het houten hek met ijzeren spijlen dat deze kapel afsluit is uitgevoerd in gotische stijl en dateert uit het begin van de 16e eeuw. De kleurige beschildering werd later aangebracht, toen de ruimte werd ingericht als grafkapel voor de familie Panthaleon van Eck. 
De kapel aan de noordzijde van het schip was gewijd aan de heilige Machutus (St. Malo), een Britse vroegmiddeleeuwse missionaris. Hek ervoor is 18e-eeuws, evenals de tombe die er in staat. Verspreid in het middenschip en de zijbeuken zijn vele gebeeldhouwde sluitstenen te zien, met daarop voorstellingen van apostelen, heiligen, engelen, bisschoppen en enkele passiesymbolen.
Der Aa-kerk
Als gevolg van de Beeldenstorm is het, volgens Krosen, vandaag de dag heel moeilijk om ons voor te stellen hoe het interieur van Nederlandse kerken eruit zag voor de Reformatie, in de katholieke tijd. Illustratief hiervoor is het koor van de gotische Der Aa-kerk in Groningen, dat zich vandaag vooral kenmerkt door leegte; de oorspronkelijke inrichting is bij de zogenaamde Reductie van 1594 rigoureus verwijderd en op de pilaren werden teksten aangebracht als een soort calvinistisch manifest.
In een animatie van iets langer dan 1 minuut op de website laat Van Dam zien hoe de huidige situatie in het koor van de Der Aa-kerk verschilt van het interieurbeeld in de eerste helft van de 16e eeuw. Allereerst moeten we de teksten op de pilaren wegdenken; vervolgens vullen we de ruimte in het koor met middeleeuwse elementen, zoals een altaar, een sacramentshuis en schilderingen. Daarna keren we stapsgewijs weer terug naar de situatie in onze eigen tijd.
Pilaarschilderingen
Voor deze animatie is gebruik gemaakt van elementen die op andere plaatsen bewaard zijn gebleven:
- De pilaarschilderingen uit de 15e eeuw zijn afkomstig uit de Martinikerk in het Friese Franeker.
- Het bakstenen altaar met vleugelretabel en baldakijn van omstreeks 1500 bleef bewaard in de kerk van Hage in Ostfriesland (D). Ostfriesland ging in de zestiende eeuw grotendeels over naar het lutheranisme. De lutheranen gingen veel milder om met de middeleeuwse katholieke erfenis dan de calvinisten; hier geen Beeldenstorm, maar veel meer continuïteit. Ostfriesland en Groningen vormden in de Middeleeuwen één gezamenlijk cultuurlandschap, waardoor de kunst die daar bewaard bleef een goede indruk geeft van wat er in Groningen verloren is gegaan.
- Het beschilderde houten frontaal uit de late 13e eeuw dat de voorkant van het altaar bedekt is afkomstig uit Løgumkloster in het zuiden van Denemarken en wordt nu bewaard in het Nationaal Museum in Kopenhagen. De middeleeuwse kunst in de zuidelijke kustgebieden langs de Noordzee vertoonde veel overeenkomsten, wat onder meer tot uitdrukking komt in de rijk versierde baksteenarchitectuur.
- Het zandstenen sacramentshuis uit ca. 1500 bevindt zich in de Ludgerikerk in het Ostfriese Norden. Het koor van deze kerk is gebouwd naar het model van de Groninger Martinikerk. We mogen aannemen dat de bewaarplaats voor de geconsacreerde hostie in de Groninger stadskerken van vergelijkbare vorm en uitvoering was.
Teksten
Naast beeld zijn er op de website van Kroesen en Van Dam ook korte teksten over de drie kerken te lezen, geïllustreerd met foto’s en plattegrondjes. ‘Er zijn in Nederland wel duizend protestantse kerken met een zeer waardevol cultuurhistorisch verhaal die geschikt zijn voor deze aanpak,’ zegt Kroesen. ‘We hebben nu een pilot gemaakt van drie kerken, aangevuld met een reconstructie van het interieur van de middeleeuwse Der Aa-kerk in de stad Groningen. Maar er is nog heel veel meer dat we kunnen laten zien.’
Kerktoerist
“Met onze website willen we mensen met andere ogen naar ons eigen kerkelijk erfgoed laten kijken. Veel Nederlanders stappen in het buitenland veel makkelijker een kerk binnen dan in eigen land. Ze verwachten niet dat er in de Nederlandse protestantse kerken zo veel te zien en te beleven kan zijn. Ik hoop dat deze site daarin verandering brengt”, zegt Kroesen. “Ik zou iedereen willen uitdagen: word ook kerktoerist in eigen land! De kerken op de website zou je als tips kunnen zien voor deze zomer. Volgend jaar zal er een boek verschijnen over de honderd meest belangwekkende Nederlandse kerkinterieurs, een initiatief van het Museum Catharijneconvent waaraan ook ik meewerk.’
Binnenkant
De website is onderdeel van een bredere campagne om de interieurs van kerken op de kaart te zetten. Belangwekkende oude kerken worden tegenwoordig gelukkig nog maar zelden afgebroken, maar ook bij herbestemming is het interieur vaak kind van de rekening. Krosen: “Mede met dit internetproject wil ik aandacht vragen voor de bijzondere cultuurwaarden van kerkinterieurs, want het is vooral het interieur dat het verhaal van de gemeenschap en de kerk laat zien. Het verhaal zit vooral aan de binnenkant.”