Opnieuw leveren de restauratieschilders van Wolters & Ovink, gespecialiseerd in de oude ambachtelijke schildertechnieken, een prestatie van formaat. Vanaf januari 2019 is het interieur van het Aartsbisschoppelijk Paleis te Utrecht gerestaureerd en teruggebracht in de oorspronkelijke vormgeving en uitstraling.
Dat dit restauratieschildersbedrijf hiervoor werd gevraagd, is niet verwonderlijk. Het bedrijf heeft al diverse keren bewezen dat het een belangrijke bijdrage kan leveren bij het restaureren van monumentale gebouwen. Een team medewerkers, onder leiding van Ferrie Ovink, heeft inmiddels de ingrijpende restauraties van de stijlkamers en de kapel op de eerste verdieping van het gebouw voltooid en teruggebracht in de schoonheid en aanzien van het verleden. Hiermee won het bedrijf de SchildersVakprijs 2019 in de categorie Decoratie- en restauratieschilderwerk.
Bouwhistorische verkenning
Om dit pand zijn unieke historische waarde te laten behouden (zie kader), besloot het Aartsbisdom Utrecht in 2014 tot een omvangrijke restauratie. Voor dit werk werd Boerman Kreek architecten uit Steenderen ingeschakeld.
In gesprek met Ferrie Ovink vertelt hij: “Allereerst is, via de architect, het Bureau Bouwwerk uit Holten gevraagd een bouwhistorische verkenning uit te voeren. Met zo’n analyse wordt de bouwgeschiedenis van het huis in kaart gebracht en de monumentwaarden vastgelegd. De opname richtte zich hoofdzakelijk op de eerste verdieping van het pand. Hier bevinden zich drie representatieve vertrekken, twee aan de voorzijde en één aan de achterzijde, die als vergaderruimten worden gebruikt.”
“Aan deze kamers is sinds de bouwtijd het één en ander gewijzigd. Om alles goed in kaart te brengen, heeft Bureau Bouwwerk gebruikgemaakt van aanwezige bouwkundige tekeningen, het verzamelen van onderzoeksgegevens, door de opdrachtgever verstrekte informatie en historisch beeldmateriaal. Op basis van dit onderzoek is een rapport gemaakt over de globale toekomstvisie voor het gebouw. Hierin werd ook opgenomen het historische pand geschikt te maken voor hedendaags gebruik. Daarvoor zijn aanpassingen nodig zoals een betere klimaatbeheersing en goede geluidsisolatie.”
Kleuronderzoek
Onderzoek naar het kleurgebruik in het Aartsbisschoppelijk Paleis, uitgevoerd door Aafje Bouwhuis en Nanon Journée, bracht interessante gegevens aan het licht. Op relevante plekken werden de verflagen trapsgewijs blootgelegd, waardoor de opbouw van het verflagenpakket goed in beeld kwam; een zogenaamde stratigrafische trap.
Als het ware een kleurevaluatie richting verleden. Tijdens het onderzoek onder de bestaande wandbespanningen werden originele brede en smalle rechthoekige panelen gevonden.
Ferrie Ovink: “Zo kan een kleurhistorisch onderzoek de geschiedenis van een gebouw in al zijn kleuren en stijlen weer tevoorschijn halen. Daardoor begrijpen wij de verschillende perioden van zo’n gebouw beter en de opdrachtgever ziet hoe ontwerpen van toen waren bedoeld. Via het kleur- en archiefonderzoek kregen wij een goed beeld over de afwerking van het gebouw door de jaren heen.”
“Met name de oude foto’s zijn van belang geweest, want deze geven inzicht in de oorspronkelijke afwerking van het interieur. Voor wij aan een kamer begonnen, onderzochten wij vanuit het bestaande kleuronderzoeksrapport of er nog meer historische ornamenten en kleuren aanwezig waren. Diverse keren kwamen wij tot verrassende ontdekkingen rond de vroegere aankleding van het interieur. Een echte zoektocht in het verleden.”
Samenwerking
Boerman Kreek architecten heeft op basis van de bouwhistorische verkenning en het kleuronderzoek een restauratieplan gemaakt. Door de goede ervaring met Wolters & Ovink restauratie-decoratie werd het bedrijf gevraagd in een bouwteam mee te denken over de aanpak van het restaureren, conserveren en retoucheren.
Ovink: “De omvang en definitieve uitvoering van het restauratieschilderwerk aan het interieur is een heel proces geweest. Bij het opstellen van de offerte waren alle uitgangspunten nog niet geheel duidelijk en door nieuwe ontdekkingen en/of inzichten vonden kleine en grotere wijzigingen plaats. Per ruimte werden de wensen en inzichten vastgelegd door de opdrachtgever, architect en opdrachtnemer. Dit resulteerde in een intensieve samenwerking tussen alle partijen in de voorbereiding en tijdens de uitvoering.”
Plafonds
De restauratie van de plafonds is erop gericht om het totaalbeeld uit de 19e-eeuw te herstellen. Stef ten Have, restauratieschilder bij Wolters & Ovink, vertelt: “Tijdens deze werkzaamheden zijn wij begonnen om met scalpelmesjes op bepaalde onderdelen van het plafond stroken en vlakken vrij te leggen. Hier kwamen diverse polychrome sjabloneer- en andere geschilderde versieringen te voorschijn. Omdat het ondoenlijk was om alle ornamenten geheel bloot te leggen, maar wel een goed beeld hadden hoe de plafonds er oorspronkelijk uitzagen, hebben wij goede reconstructies kunnen maken.”
“De vrijgelegde decoratieve versieringen zijn door ons handmatig op calqueerpapier overgetekend. Vervolgens zijn hiervan met prikpen ponsieftekeningen gemaakt. Daarna zijn de afbeeldingen overgebracht op dun transparante kunststoffolie, uitgesneden tot sjablonen en door middel van sjabloneren weer teruggebracht op de plafonds. Zo hebben we de sfeer die de plafonds ooit uitstraalden weer terug kunnen halen.”
Wanden
Ovink laat in één van de stijlkamers een bijzondere ontdekking zien. Op drie wanden troffen de medewerkers het origineel papierbehang uit 1868 aan. Dit kwam te voorschijn na het verwijderen van de oude bespanning. De oude behangsels met hun voorstellingen zijn goed onderzocht. Op diverse plaatsen waren beschadigingen te zien die eerst zijn gerepareerd.
Daarna heeft papierrestaurator Judith Bohan Japans grondpapier aangebracht en de schilderingen ontstoord. Bij de ontbrekende delen is door middel van tratteggio-techniek een reconstructie uitgevoerd door de restauratieschilders Ferrie Ovink en Hannie de Keizer.
Bij deze restauratieschildertechniek, die wordt gebruikt om lacunes op te vullen in beschadigde schilderingen, worden zeer dunne parallelle lijntjes van kleurtinten aangebracht. Zo ziet men een onderscheid tussen het originele en gerestaureerde gedeelte, maar op afstand is het één geheel.
Dekkend schilderwerk
Het authentieke schilderwerk wordt voor een groot deel uitgevoerd onder leiding van Stef ten Have. Hij vertelt: “De werkzaamheden aan het monumentale gebouw bestonden uit het historisch schilderwerk aan alle houten delen zoals een lage lambrisering, lijstwerk, raamkozijnen, binnenluiken en deurpartijen.
Het dekkend schilderwerk hebben wij afgewerkt met een klassieke lijnolieverf, gemaakt door A. Bok & Zn uit Amsterdam, in diverse kleuren met een prachtige textuur en een origineel klassieke uitstraling. Bepaalde geprofileerde sierlijsten op deuren, lambrisering en kozijnen zijn daarna verguld.” In één van de stijlkamers is het houtwerk voorzien van notenhoutimitatie, dat goed combineert met het wandtapijt.
Kapel
De zoldering van de kapel wordt gevormd door een houten tongewelf met horizontale ribben. Het cassetteplafond is in het verleden geschilderd en hierop zijn versieringen aangebracht. Ten Have: “Alle polychrome schilderingen hebben wij gereinigd, gerepareerd, ontstoord en geretoucheerd.
Het interieur van de kapel – eikenhouten banken, lambrisering en vloeren – hebben wij droog gereinigd met roetsponzen, bijgekleurd en in de was gezet en verkeert nu weer in de staat zoals de architect het ooit heeft bedacht.”
Ovink tenslotte: “Het uitgangspunt van deze restauratie is geweest om zoveel mogelijk de oorspronkelijke uitstraling terug te brengen. We werken graag in zo’n inspirerende werkomgeving. Veel van onze expertise op het gebied van restauratieschilderwerk komt hier van pas. Het is voor ons als bedrijf een uitdaging om een oplossing te zoeken voor onverwachte vondsten tijdens de restauratiewerkzaamheden.”
Auteur: Gerard Scholten
Historie
Het Aartsbisschoppelijk Paleis is een prachtig rijksmonument. Het gebouw aan de Maliebaan 40 werd in 1868 in opdracht van H. Ameshof, de toenmalige president-directeur van de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij, in eclectische architectuur gebouwd. Architect van het pand was Nicolaas Johannes Kamperdijk. Eclecticisme in de negentiende eeuw is een bouwstijl die kenmerken in zich heeft van verschillende neostijlen, maar wel zo dat het gecombineerd is tot een nieuw geheel.
In 1898 werd het gebouw aangekocht door de toenmalige aartsbisschop Mgr. van de Wetering, die het verbouwde tot een Aartsbisschoppelijk Paleis. Door de Amsterdamse architect Van Schaik liet hij er een neogotische kapel aanbouwen die door Friederich Wilhelm Mengelberg werd ingericht. Sinds die tijd is het monumentale gebouw onafgebroken de residentie geweest van de aartsbisschop en het kantoor van het Aartsbisdom Utrecht. Tegenwoordig is het de ambtswoning van kardinaal Van Eyk.
Bespanning
Wandbespanning komt in diverse vertrekken voor. Wolters & Ovink maakte hierbij gebruik van de expertise van de firma Oostendorp uit Montfoort. Deze specialist op het gebied van interieur en meubelstoffering voerde de werkzaamheden uit. “Bij een restauratie moeten eerst de bestaande muren en betengeling (houten raamwerk) goed worden gecontroleerd. De betengeling is de drager voor het linnen. Het linnen moet zorgvuldig worden aangebracht (foto, red.). Recht op de draad en op een juiste wijze onder spanning gezet. Daarna wordt het wandtapijt met dessin strak gespannen en vastgezet,” vertelt Ovink.
