De perverse prikkels van het aanbesteden

Vorige week kwam een nieuw filmpje uit in de serie The story of Stuff: The story of Change. Annie Leonard, de maakster, schreef daarover: ‘Vroeger dacht ik dat kennis ons zou bevrijden. Net als velen die zorgen hebben over het milieu, heb ik jarenlang gedacht dat informatie zou leiden tot verandering. Dus schreef ik rapporten, gaf toespraken en getuigde zelfs voor het Congres. Sommige dingen zijn veranderd, alleen helaas het grote geheel nog niet. Lange tijd kon ik niet begrijpen waarom. Nu realiseer ik me dat het niet is omdat we niet genoeg data, white papers of deskundigen hebben om ons te vertellen dat we in de problemen zitten. Het probleem is dat we vergeten zijn wat er nodig is voor verandering. Mijn nieuwe film, The Story of Change, stelt dat dat gedeeltelijk is omdat we blijven steken in de “consumenten-modus”.’

Samenwerken en moedig handelen

Volgens Leonard is dit allemaal prima, maar er is een echt grote verandering nodig: “Voor grote veranderingen zo leert de geschiedenis, zijn drie dingen nodig:

• Een gedeelde visie over hoe het beter moet. Een economie gebaseerd op waarde en behoefte van mens en planeet in plaats van uitsluitend op bedrijfswinsten…
• De wil om samen te werken. Erg gemakkelijk te realiseren in onze huidige wereld van social media…
• Iedereen die de visie onderschrijft: kom (samen) werkelijk in actie.

 We moeten, besluit ze, de lat hoog leggen;’ samenwerken en moedig handelen.’

Aanbesteden en duurzaamheid

Laat ik nu eens een vertaling maken naar onze sector. Naar mijn mening staat één ding in het bijzonder veel duurzame ontwikkelingen in de weg: Het aanbesteden uitsluitend op het criterium “prijs”. 

Annemarie van Gaal schreef onlangs in haar column in het FD: Masochisme kan ook leuk zijn: “Aanbestedingen zijn een dilemma voor veel ondernemers. Meedoen doet pijn, maar ‘niet meedoen’ doet nog veel meer pijn, omdat in veel branches een steeds groter deel van de omzet verdeeld wordt via openbare aanbestedingen. Toch is er een manier om plezier te gaan beleven aan de aanbestedingen. Wie niet sterk is moet namelijk slim gaan inschrijven”. 

Nu heb ik mevrouw van Gaal altijd hoog, maar hier slaat ze de plank toch aardig mis. Ondernemers doen namelijk al niet anders dan slim zijn in aanbestedingstrajecten en zoeken per definitie daarin de grenzen op; je wilt een aanbesteding toch winnen niet waar? Er wordt binnen de marges van “de stapels teksten” dus uitsluitend gezocht naar de aller goedkoopste oplossing voor de kortst mogelijke termijn. En daarnaast willen mede-inschrijvers  misschien een project ook zelfs nog gewoon “kopen” omdat ze geen werk hebben. Maar door deze perverse prikkels komen opdrachtgever en -nemer per definitie tegenover elkaar te staan. Ze hebben duidelijk strijdige belangen.

Die strijdigheid van belangen is ook de reden waarom er op deze manier nauwelijks waarde wordt gecreëerd, waarom kosten worden geëxternaliseerd en waarom opdrachtgevers ook grote risico’s lopen want dit spel kent op deze manier alleen maar verliezers. Zoals die opdrachtgever die onlangs bij ons aan onze koffietafel meldde dat hij, om een 2 jaar geleden via aanbesteding gerealiseerd gebouw nog een beetje op minimaal niveau te laten functioneren ruim € 50.000,– had moeten uitgegeven. Want: architect failliet, aannemer failliet, installateur failliet. En dan heb ik het dus alleen nog maar over “damage control”; korte termijn schade beperken. Terwijl ook deze opdrachtgever zou moeten weten dat stichtingskosten maar een fractie vormen van de Total Cost of Ownership. Om over meer waarde creëren nog maar te zwijgen…

Hoe kunnen we in een dergelijke context verwachten dat onze wereld duurzamer wordt? Veiligheid en arbeidsomstandigheden worden als eerste opgeofferd. Mens- en Milieubelastende materialen? Geen probleem, als ze maar goedkoop zijn. Afval? CO2? Slecht binnenklimaat? Werknemers dumpen? Locale werkloosheid? Biodiversiteit verminderen? Continuïteit van de onderneming in het geding? Allemaal geen probleem, want we zien het toch niet terug in de prijs; letterlijk geen haan die ernaar kraait. En alleen een groen productje hier en een ander groen productje daar is geen oplossing. Het is, om met Leonard te spreken, de consumentenoplossing.

Waar we vooral naar toe moeten is dat we anders leren kijken naar waarde en naar de werkelijke kosten. Niet uitsluitend naar geld. Nieuwe Business Modellen zijn nodig. Meervoudige waardecreatie, dat is waar het om gaat. Opdrachtgever en opdrachtnemer hebben elkaar hard nodig om het businessmodel aan beide kanten opnieuw helpen uit te vinden. Steeds duidelijker wordt dat vrijwel alle huidige businessmodellen eindig zijn. Kijk maar even rond in de bouw nu; het is overal zichtbaar.

Be the Change

Onlangs was ik op het symposium “Change the Model” georganiseerd door Jan Jonker van de Radbout Universiteit Nijmegen. Na afloop van dit inspirerende symposium werd een paper uitgegeven met daarin prachtige en aansprekende voorbeelden van hoe het anders kan: Nieuwe Business Modellen. Om op te pakken en mee aan de slag te gaan. Waar in de bouw op dit moment vooral kansen liggen is bij de manier waarop projecten tot stand komen. Mooie voorbeelden van hoe het anders kan ontstaan inmiddels overal. Samenwerken is daarin een noodzakelijke voorwaarde.  Dan wordt meer waarde gecreëerd en gelijktijdig kosten bespaard. Andere vormen van aanbesteden bieden een geweldige uitdaging om veranderingen in gang te zetten en innovatie te stimuleren. Niet voor niets verplicht de overheid zichzelf tot “Duurzaam Inkopen”. Maar gelijktijdig zien we dat de praktijk (zeker bij de overheid) nog heel weerbarstig is. Helaas zien we nog steeds veel te veel situaties waarin uitsluitend de prijs de doorslag geeft. Daarmee komen we niet uit de crisis, integendeel.

En ondertussen? Ondertussen tikt de klok gewoon door. Zomaar een berichtje deze week op teletekst: Opvallend veel ijs gesmolten in Groenland. Deze zomer is de ijskap op Groenland “plotseling” over bijna het hele oppervlak gesmolten. Deze beweging was zo heftig dat de analisten van de NASA twijfelden aan hun waarneming. Toeval? Maar rustig een jaartje afwachten of het opnieuw gebeurt?

Nee het gaat vandaag echt niet alleen om een bankencrisis, een eurocrisis of hoe het maar genoemd wordt door de politiek. Ons hele systeem is in crisis. Daar zou de politiek zich druk over moeten maken. Daar zouden wij de politiek op aan moeten spreken. Daar zouden de verkiezingen over moeten gaan.

Verandering is keihard nodig, op alle fronten. Het gaat om onze toekomst. En vooral grote stappen en moed zijn nodig. Dus als je nog niet echt begonnen bent: Begin nu. Of om met Gandhi te spreken:

Be the Change!